پنبه یک ماده طبیعی است که از گیاهان به دست می آید. معمولا پنبه را وقتی می بینیم که به لباس تبدیل شده است. اما پنبه ، روی بوته پنبه، شبیه موی سفید پف کرده به نظر می رسد. ما از پنبه ، پارچهها و لباس نخی تهیه می کنیم. .
پنبه یک نوع محصول کشاورزیاست که از الیاف پوشانندهٔ دانهٔ گیاه پنبه به دست میآید. پنبه تشکیلشده از الیافی نرم و پفدار است که درون کپسولی به دور تخمهای گیاه پنبه میروید. این الیاف از سلولز تشکیل شدهاند و به دلیل ویژگی پوشانندگی، میتوانند تخمهای گیاه را با خود به مناطق دور ببرند و به گسترش گیاه کمک کنند.
این گیاه در تولید نخ و پارچه به کار برده میشود. برای این منظور، الیاف آن را به شکل گسترده و رشتهرشته درآورده تا دراز و پیچیده در هم شوند. نخ پدید آمده سپس برای تولید پارچه به کار گرفته میشود. اگرچه این روش از دیرباز تاکنون مرسوم بوده است، این تنها اختراع دستگاه پنبهریسی بود که هزینه تولید پارچه از این راه را پایین آورد و باعث بهرهگیری گسترده از پنبه شد به گونهای که امروزه پرکاربردترین الیاف به کار رفته در صنعت پوشاک است.
گیاه پنبه بومی مناطق گرمسیری و نیمهگرمسیری سراسر جهان شامل قاره آمریکا، آفریقا، و هند است. بیشترین تنوع پنبههای وحشی نخست در مکزیک، و سپس در استرالیا و آفریقا یافت میشود. پنبه توسط ساکنان هر دو بر قدیم و بر جدید اهلی شد. بخشهایی از الیاف پنبه در کاوشهای باستانشناسانه مربوط به ۵۰۰۰ پیش از میلاد در مکزیک و تمدن دره سند (پاکستان امروزی) پیدا شدهاند.
تخمین زده میشود که هماکنون ۲۵ میلیون تن پنبه در هر سال تولید میشود. این میزان برابر با سطح زیر کشت ۲٫۵ درصد از زمینهای کشاورزی روی زمین است. چین بزرگترین تولیدکننده پنبه در جهان است و بیشتر پنبه تولیدیش در داخل کشور به مصرف میرسد. ایالات متحده آمریکا برای سالهای متمادی بزرگترین صادرکننده پنبه در جهان بوده است.
برای نخستین بار پارچه پنبهای در حدود ۱٬۹۰۰ پیش از میلاد توسط تمدن دره سند در آسیای جنوبی بافته شد.
بهکاربرده استفادههای پنبه در صنعت نساجی است. استفادههایی مانند پارچههای پنبهای، جوراب، لباس زیر، لباس کودک، حولهها، پارچههای مخملی، کالای خواب و … نخ مورد استفاده در قلاببافی و بافندگی نیز اغلب از جنس پنبه است.
بسیاری از پارچهها تماماً از الیاف پنبه تولید میشوند. همچنین میتوان برخی دیگر از الیاف را با پنبه مخلوط کرد و به این ترتیب خواص مورد نیاز دیگری به منسوج اضافه نمود. به عنوان نمونه مخلوط ابریشم مصنوعی با پنبه و یا مخلوط الیاف مصنوعی مانند پلیاستر با پنبه. همچنین میتوان نخ پنبهای را با نخ کشیده شده مخلوط کرد و پارچههای کشباف مورد نیاز برای لباسهایی مانند شلوار جین و لباسهای کشی تولید کرد.
علاوه بر صنعت نساجی، پنبه در تورهای ماهیگیری، فیلتر قهوه و چای، مواد منفجره (نیتروسلولز)، کاغذ و صحافی … استفاده میشود. از پنبهدانهٔ باقیمانده نیز میتوان برای تولید روغن (پس از پالایش) مانند هر روغن دیگری استفاده کرد.
عمل آوردن پنبه
الیاف پنبه را که به وسیله ماشین های پنبه چینی ، جمع آوری شده اند ، به کارخانه می برند تا عمل بیاورند . در الیاف برداشت شده ، شاخه های کوچک ، دانه های بوته پنبه و ذرات گردو خاک وجود دارد . ماشینهای پنبه پاک کنی، الیاف پنبه را از دانه ها جدا می کنند . سپس الیاف را گردآوری و بستهبندی می کنند .
بافندگی و بافتن
الیاف پنبه در نساجی
پنبه از مهمترین و پرکاربردترین الیاف طبیعی در نساجی است.
الیاف پنبه بر اساس طول به ۳ قسمت تقسیم میشوند. لینت (Lint) که مرغوبترین و گرانترین نوع میباشد، لینتر(Linter) با طولی متوسط و لینیت (Linit) که جهت تولید الیاف بازیافتی و تولید پتو و بالش استفاده میشود.
از گذشته تا کنون از الیاف پنبه بسته به کاربرد برای تولید نخ و پارچه استفاده میشود. این الیاف به دلیل جذب رطوبت مناسب، راحتی پوشش و در دسترس بودن به طور گسترده و در بخشهای مختلف و به شکلهای گوناگون مورد استفاده قرار میگیرند. مانند لباس کودکان، لباس زیر، دستمال کاغذی و لوازم بهداشتی، پانسمانها، شلوار جین، کالای خواب، حوله و … و به شکل بی بافت یا بافته شده.
ساختار لیف پنبه
پنبه از الیاف سلولزی و بر پایهٔ گلوکز است. در پنبه علاوه بر سلولز (به مقدار حدوداً بیشتر از ۹۵ درصد) مقداری وکس، پکتین، پکتوز، اسید پکتیک، رنگدانه یا پیگمنت و… وجود دارد
مولکولهای سلولز پنبه که تحت عملیات مکانیکی و شیمیایی قبلی قرار نگرفته باشد، از پلیمرهای خطی که حاوی حداقل ۵۰۰۰ واحد انیدروگلوکز میباشند، تشکیل میگردد. معمولاً این مولکولها در حالت جامد به شکل صفحات مسطح میباشند و در حضور آب این صفحات به طور منظم به هم چسبیده میباشند؛ ولی در بعضی مواقع برخی از آنها از این حالت مسطح (Flat form) تبعیت نمیکند و خمشهای مولکولی (Chain folding) در بعضی از الیاف سلولزی مشاهده میگردد. مولکولهای سلولز پنیه در حالت کاملاً گسترده و موازات محور فیبریلها قرار دارند.
مطالعات به وسیلهٔ جذب تور ماورا قرمز (Infra red) نشان میدهد که اغلب گروههای هیدروکسیل با یکدیگر پیوند هیدروژنی برقرار میسازند. پیوند بین صفحات مولکولها احتمالاً به وسیلهٔ نیروهای واندروالس حاصل میشود.
اخیراً با روش ساترفیوژ تعداد ۱۰۰۰۰ واحد گلوکز که وزن مولکولی ۱۵۸۰۰۰۰ را نشان میدهد، برای سلولز پنبه ارائه شده است.
دیوار اولیه (Primary wall) پوستهای به ضخامت ۰٫۱ میکرون با فیبریلهای متقاطع و تحت زاویهٔ خطی نسبت به محور لیف تشکیل شده است. زمانی که لیف متورم میگردد، تودهٔ سلولز یعنی دیوار ثانویه و فیبریلهای آنها تحت زاویه ۲۰ تا ۲۵ درجه نسبت به محور لیف قرار دارند. به دیوارهٔ اولیه و مغز لیف، لومن (Lumen) فشار وارد میسازند.
سطح مقطع و تصویر طولی لیف پنبه در زیر میکروسکوپ نوری، حالت لوبیایی شکل دارد و مغز لیف یا لومن به صورت خطی دیده میشود.
به دلیل وجود مقداری پکتوز و رنگدانهٔ طبیعی، همواره پنبهٔ خام به رنگ زرد تمایل دارد.
خصوصیات مناسب الیاف پنبه
طول متوسط الیاف طبیعی پنبه حدود ۱۴ تا ۳۶ میلیمتر و قطر آن ۱۵–۲۰ میکرون میباشد. مقاومت لیف حدود ۶–۳ گرم بر دنیر و ازدیاد طول آن تا حد پارگی ۷–۵ درصد است.
پنبه در شرایط استاندارد ۲۲ درجه سانتی گراد و ۷۶ درصد رطوبت نسبی مقدار ۸ درصد رطوبت به خود جذب میکند.گروههای هیدروکسیل نقش مؤثری در جذب رطوبت دارند. چون میتوانند به راحتی با مولکولهای آب واکنش دهند. از این رو رنگرزی این لیف نیز دشوار نخواهد بود.